Związki frazeologiczne

a fronte

porządek alfabetyczny, w którym o kolejności wyrazu decyduje najpierw pierwsza litera, następnie druga itd.

a tergo

odwrócony porządek alfabetyczny, w którym o kolejności wyrazu decyduje najpierw ostatnia litera, następnie przedostatnia itd.

al secco

technika malowania na suchym tynku

alfa i omega

najwyższy autorytet w jakiejś dziedzinie; wyrocznia; istota wszechwiedząca (Ap 1,8)

amator kwaśnych jabłek

osoba, która robi lub lubi rzeczy dziwaczne, nieatrakcyjne i nieciekawe dla innych; także amator rzeczy zabronionych, niedozwolonych, powszechnie nieakceptowanych

Anglik z Kołomyi

ktoś, kto aby się popisać, udaje, że świetnie zna język angielski, polskie wyrazy wymawia lub zapisuje jak obcojęzyczne

argusowe oczy

umiejętność dokładnego postrzegania uchybień, złych stron czegoś; czujny wzrok; w mitologii greckiej olbrzym o stu wiecznie czuwających oczach

Arka Noego

symbol ratunku, schronienia; statek zbudowany przez N. - schronił się w nim wraz z rodziną i licznymi zwierzętami (Rdz 6,9-22 i 7,1-5)

Arka Przymierza

symbol porozumienia; drewniana, pozłacana skrzynia zawierająca tablice z dziesięciorgiem przykazań; dla Żydów najświętszy symbol obecności Boga (Wj 25,10-22)

austriackie gadanie

mówienie nieważne, próżne, bez głębszego sensu i celu

bać się własnego cienia

bać się przesadnie, być bardzo podejrzliwym, ostrożnym, tchórzliwym

bajońskie sumy

olbrzymie sumy, bardzo dużo pieniędzy

Beczka Danaid

w mitologii greckiej beczka z przedziurawionym dnem, którą królewny z Argos (pięćdziesiąt córek króla Danaosa) musiały napełniać po śmierci w Tartarze za zabicie swoich mężów. W innej wersji było to przenoszenie wody sitem.

beczka Diogenesa

symbol ograniczenia potrzeb życiowych do niezbędnego minimum; pogarda dla wygód

biała gorączka

skrajnie silne zdenerwowanie

biały kruk

rzadkość bibliofilska

biały murzyn

ktoś ciężko pracujący, wykorzystywany, źle traktowany

błędne koło

błąd logiczny polegający na użyciu pojęcia definiowanego w jego własnej definicji; sytuacja, której skutki przyczyniają się do jej trwania

błękitne hełmy

żołnierze sił pokojowych ONZ wysyłani na tereny objęte wojną w celu przywrócenia pokoju

boje homeryckie

długotrwałe, zacięte walki, spory

brać jak za pszenicę

sprzedawać coś bardzo drogo

bredzić jak Piekarski na mękach

mówić bez sensu; W roku 1620 chory psychicznie szlachcic Michał P. dokonał nieudanego zamachu na życie króla Polski Zygmunta III Wazy. W trakcie śledztwa torturowany składał nonsensowne zeznania.

but w podłodze

pedał gazu wciśnięty do końca

być komuś solą w oku

przeszkadzać, zawadzać, drażnić

być oczkiem w głowie

być faworyzowanym, być przedmiotem czyjejś szczególnej troski

być pod hełmem

być podpitym, podchmielonym, wstawionym, w stanie upojenia alkoholowego

być w sztosie

mieć szczęście, dobrze trafiać, grać

było nie było

zwrot wyrażający świadomość ryzyka przy podejmowaniu jakiejś decyzji

ciemności egipskie

brak niezbędnego oświetlenia, nieprzeniknione ciemności (Wj 10,21-23)

czarna owca

osoba, która w danym gronie jest uważana za kogoś gorszego

czerwona burżuazja

elita władzy komunistycznej

cześć pieśni

to, o czym była mowa, się skończyło lub się skończy; to już koniec

czuć wilka w życie

wyczuwać niebezpieczeństwo

czupryna jak u Absalona

bardzo długie włosy (od syna izraelskiego króla Dawida)

dach świata

Mount Everest; czasem też całe Himalaje

dać arbuza

odrzucić czyjąś propozycję matrymonialną

dać po garach

przyśpieszyć, dodać gazu; grać na perkusji mocno, głośno, z wielką siłą

dać sobie siana

zrezygnować z czegoś

dantejskie sceny

zdarzenia wstrząsające, budzące zgrozę, a także zamieszanie, bałagan; od imienia włoskiego poety, autora „Boskiej komedii”

do greckich kalend

do bliżej nieokreślonego terminu w przyszłości; w kalendarzu greckim nie było; pierwszy dzień każdego miesiąca w kalendarzu rzymskim

do siego roku

do tego roku (obyśmy dożyli)

dodać dwa do dwóch

skojarzyć ze sobą proste fakty i zorientować się w sytuacji

dom zbudowany na piasku

rzecz niepewna, niemająca solidnych podstaw (Mt 7,24-27)

dostać czarną gałkę

przegrać wybory

drakońskie prawa

prawa surowe, bezwzględne, okrutne i ostre; od imienia prawodawcy ateńskiego

droga cnoty

postępowanie zgodne z zasadami etycznymi

drzeć łacha

naśmiewać się, kpić z kogoś

drzeć skórę

wyzyskiwać kogoś materialnie, brać za coś zbyt wysokie opłaty, wyznaczać zbyt wysokie ceny

drzeć z kimś koty

kłócić się, być z kimś w niezgodzie

duby smalone

głupstwa, brednie, rzeczy zmyślone

dzidzia-piernik

dojrzała kobieta ubierająca się i zachowująca jak nastolatka

dzielić skórę na niedźwiedziu

przedwcześnie cieszyć się z planowanych, choć niepewnych korzyści

dzień trzech wiedźm

dzień, w którym wygasają kontrakty terminowe i na giełdach notuje się wysoką zmienność, zwłaszcza w ostatniej godzinie notowań; Nazwa zjawiska nawiązuje do szekspirowskich postaci w Makbecie.

dziesiąta muza

sztuka filmowa, kinematografia

Eden

z hebr. ‘kraina szczęścia’; w Biblii: ogród, w którym przebywali Adam i Ewa; w judaizmie: miejsce, w którym przebywają sprawiedliwi po śmierci, odpowiednik chrześcijańskiego raju; (Rdz 2,15)

Golgota

cierpienie, zwłaszcza moralne, męka; także przyczyna tego stanu (Mt 27,33)

goliat

człowiek potężnie zbudowany, wielkolud, siłacz, nazwa pochodzi od imienia biblijnego olbrzyma (1 Sm 17)

gonić w piętkę

tracić sprawność umysłową, postępować wbrew rozsądkowi, mylnie rozumować

hakuna matata

z języka suahili, dosłownie znaczące „brak problemów, zmartwień”, spopularyzowane przez film Król Lew

hiobowa wieść

wiadomość o wielkim nieszczęściu, tragicznym wypadku, katastrofie (Hi 1,12)

i na żagiel, i na parę

biseksualny

ikarowe loty

nieprzemyślane działania, niedojrzałe decyzje, których realizacja może się skończyć klęską; od imienia młodzieńca, który wzbił się zbyt wysoko na zrobionych przez ojca skrzydłach; wosk roztopił się, a chłopiec spadł do morza i utonął

iść do Abrahama na piwo

umrzeć; od imienia patriarchy

jabłko niezgody

przyczyna poważnej kłótni; jabłko podarowane przez Parysa Afrodycie jako wyraz tego, że jest ona najpiękniejszą z bogiń, co doprowadziło ostatecznie do wojny trojańskiej; jabłko podarowała Parysowi bogini Niezgody, Eris.

jajko Kolumba

proste rozwiązanie pozornie trudnego zagadnienia; jak ustawić jajko w pionie

jak amen w pacierzu

coś bardzo pewnego, co na pewno nastąpi

jak krew w piach

o czymś, co nie przynosi oczekiwanych rezultatów mimo starań, sił w to włożonych

Janusowe oblicze

od imienia boga rzymskiego, który przedstawiany był z dwiema twarzam

jechać rzemiennym dyszlem

podróżować powoli, nieśpiesznie, z ociąganiem, często popasając, z przerwami

jeźdźcy Apokalipsy

zwiastuny nieszczęścia, końca, zagłady (Ap 6,1-8)

judaszowe srebrniki

zapłata otrzymana za zdradę; haniebnie zarobione pieniądze (Mt 26,14-15)

kaczka dziennikarska

nieprawdziwa, zmyślona informacja prasowa

kaczy dół

głęboka prowincja

kainowe piętno; kainowe znamię

piętno zbrodniarza, bratobójcy (Rdz 4,8-16); niesława jaką obarczony jest zabójca brata lub rodaka; od biblijnego K., który był zabójcą swojego brata, A.; został wygnany i naznaczony piętnem

kamień milowy

bardzo ważny, przełomowy moment

kamień węgielny

początek jakiejś działalności, podstawa jej rozpoczęcia, najważniejsza rzecz (Ps 118,22)

kimeryjskie ciemności

z Odyseji Homera; gród Kimeryjczyków był zawsze okryty mgłą i chmurami i nigdy tam nie docierały promienie słońca

kłaść się Rejtanem

od postaci Tadeusza R., który zasłonił drzwi sali sejmowej własnym ciałem, starając się nie dopuścić do zatwierdzenia I rozbioru Polski

kolos na glinianych nogach

coś pozornie potężnego, lecz opartego na słabych podstawach, bliskiego upadku (Dn 2,31-45)

koń trojański

niebezpieczny podarunek podstępnie wprowadzony do jakiejś zbiorowości, a następnie działający na jej niekorzyść

kopać się z koniem

walczyć bez szans na powodzenie z kimś głupszym, ale silniejszym

kopniak w górę

określenie awansu na wyższe stanowisko, na którym osoba awansowana zostaje odcięta od realnej władzy.

koszula Dejaniry

rzecz niszcząca, sprawiająca cierpienie, której trudno się pozbyć; od imienia mitologicznej żony Heraklesa

kości zostały rzucone

podczas przekraczania Rubikonu Juliusz Cezar miał wypowiedzieć słowa alea iacta est (dosł. „kostka została rzucona”), co miało oznaczać podjęcie nieodwracalnej decyzji lub kroku o wielkim znaczeniu.

kość niezgody

przyczyna sporu, konfliktu

kozioł ofiarny

osoba obarczana winą i ponosząca odpowiedzialność za czyny popełnione przez innych (Kpł 16,21-22)

kraina mlekiem i miodem płynąca

kraina żyzna, urodzajna, bogata, raj na ziemi (Lb 13,27)

krakowski targ

kompromis

krew z mlekiem

osoba posiadająca jasną, zdrową cerę z rumieńcami

krewni i znajomi królika

duża liczba osób, zwykle o małych wpływach, ale powiązanych z kimś ważnym; z książki A. A. Milne'a „Kubuś Puchatek” K. był jedną z postaci w książce i miał dużą liczbę znajomych, których wszędzie ze sobą zabierał

kruszyć kopie

spierać się o coś

kula u nogi

przeszkoda, ciężar

kuse dni

bachusowe święta, bachusy, ostatki, zapusty, gw. kusaki

lać oliwę na wzburzone morze

uspokajać przy pomocy łagodnej perswazji

lata tłuste i chude

czasy powodzenia, dobre obfite, bogate i następujący po nich okres kryzysu, upadku (Rdz 41,1-7.24-27)

latarnia Diogenesa

symbol niewiary w istnienie prawdziwego człowieka; D. wędrował w dzień po ulicach Aten z latarnią w ręku mówiąc „Szukam człowieka!” (hominem quaero)

lelum polelum

o kimś powolnym, flegmatycznym, rozlazłym, często niezdecydowanym, niemającym własnego zdania; od okrzyków staropolskich, w których dopatrywano się imion rzekomych bóstw słowiańskich

leśny dziadek

starszy wiekiem działacz, polityk, urzędnik lub członek jakiegoś gremium, który uporczywie trwa przy swoich anachronicznych poglądach, hołduje przebrzmiałym zasadom i blokuje awans przedstawicielom młodszego pokolenia

lingua franca

śródziemnomorski, głównie portowy język będący mieszaniną francuskiego, hiszpańskiego, włoskiego, greckiego i arabskiego; język komunikacji między różnojęzycznymi grupami ludzi na jednym obszarze

list żelazny; glejt

dokument gwarantujący nietykalność

lukullusowa uczta

bogata, wystawna uczta z mnóstwem wykwintnych potraw; od rzymskiego wodza, który takie wystawne przyjęcia organizował

lwia część

znacznie większa część

łabędzi śpiew

końcowy przejaw czyjejś działalności (najczęściej w odniesieniu do twórczości artysty)

madejowe łoże

narzędzie tortur w formie ławy z kołowrotem do rozciągania kończyn; bardzo niewygodne posłanie; od zbója, dla którego według legendy za karę przygotowano w piekle łoże nabijane gwoździami

małe co nieco

niewielka ilość czegoś zwykle przyjemnego; z bajki o Kubusiu Puchatku

małpa z brzytwą

osoba niekompetentna i nieodpowiedzialna, która może spowodować poważne szkody, jeśli zostanie dopuszczona do wykonywania ważnych zadań, uważana za potencjalnie niebezpieczną

manna z nieba

coś niezasłużonego, przychodzącego bez wysiłku, nieoczekiwany dar, zysk, ratunek w trudnej sytuacji (Wj 16,4; 16,12-15.35)

martwa litera

nieprzestrzegane prawo, zasada lub umowa

męki Tantala

cierpienia wynikające z ogromnego pragnienia posiadania rzeczy znajdujących się blisko i w obfitości, ale takich, które jednocześnie są niedostępne; z mitologii od imienia króla w Lidii, na górze Sipylos

miecz Damoklesa

stałe zagrożenie, niebezpieczeństwo; tyran Syrakuz Dionizjos Starszy został nazwany przez swojego dworzanina najszczęśliwszym ze śmiertelników, pozwolił mu usiąść przy swoim stole biesiadnym, ale nad jego głową kazał zawiesić ostry miecz na końskim włosie

mieć duszę na ramieniu

bać się

mieć muchy w nosie

być w złym humorze, dąsać się

mieć piasek w rękawach

nie pracować, lenić się

mieć sprany beret

zachowywać się dziwnie, zaskakująco, być wariatem

mieć węża w kieszeni

być skąpym

między Scyllą a Charybdą

sytuacja wyboru między dwiema złymi możliwościami, z których każda obciążona jest kosztami; z mitologii

miłosierny Samarytanin

człowiek bezinteresowny, współczujący, pomocny, nieobojętny (Łk 10,30-37)

mówić lakonicznie

mówić krótko, zwięźle i na temat, nie rozgadywać się, nie marnować słów; Od mieszkańców L., czyli Spartan, których od dziecka uczono odpowiadać w sposób krótki i cięty.

na łonie Morfeusza (w objęciach Morfeusza, w ramionach Morfeusza)

o kimś śpiącym, pogrążonym we śnie; od imienia skrzydlatego bożka snu z mitologii greckiej

nabić kogoś w butelkę

oszukać, nabrać kogoś

nawijać makaron na uszy

mówić o czymś długo, przekonywać kogoś intensywnie i w sposób elokwentny

nić Ariadny

coś, co pozwala wyjść z trudnej sytuacji; Tezeusz dostał kłębek nici, dzięki któremu udało mu się wydostać z labiryntu Minotaura

nie w ciemię bity

niegłupi, sprytny, obrotny

nie wychodzić z kieszeni

ciągle pożyczać od kogoś pieniądze

nie zasypiać gruszek w popiele

nie zaniedbywać spraw wymagających załatwienia

niewierny Tomasz

niedowiarek, człowiek nieufny, sceptyczny, chcący wszystko sprawdzić (Jn 20,24-29)

osiągnąć Olimp

osiągnąć szczyt doskonałości

osioł dardanelski

ktoś tępy, niezbyt zdolny

osioł/osiołek Buridana

osoba nieumiejąca podjąć decyzji, dokonać wyboru; od nazwiska francuskiego filozofa Jeana B., który użył przykładu z osiołkiem zdychającym z głodu między dwiema wiązkami siana, nie mogąc dokonać wyboru

palec boży

zjawisko odbierane jako interwencja sił nadprzyrodzonych, zwłaszcza kiedy kogoś spotyka zasłużona kara (Wj 8,15)

paniczny strach

ogromny strach, obawa; od imienia opiekuńczego bożka pasterzy i trzód, którego przeraźliwy głos w ciszy leśnej budził trwogę

partyjska strzała

cięte i trafne słowa wypowiedziane na odchodnem, na pożegnanie; starożytni P., udając ucieczkę w popłochu, szyli do nieprzyjaciela z łuków przez ramię

piąte koło u wozu

coś niepotrzebnego, nadmiarowego, zawadzającego

pięta Achillesa / pięta achillesowa

słaby punkt; heros jako dziecko został zanurzony przez matkę w wodach Styksu; dzięki temu jego ciało (oprócz pięty, za którą trzymała go matka) stało się odporne na wszelkie ciosy; zginął ugodzony strzałą Parysa w piętę

pijane dziecko we mgle

określenie kogoś zagubionego, błądzącego i zdezorientowanego; od tytułu książki Tadeusza Boya-Żeleńskiego

pisz do mnie na Berdyczów

zwrot oznaczający, że nie chce się z kimś utrzymywać kontaktów; od położonego w woj. kijowskim miasta B., które jako ośrodek handlowy było punktem kontaktowym (w tym przez poste restante) wędrownych kupców; powiedzenie występuje w Beniowskim Słowackiego

plaga egipska

nieszczęścia spadające na ludzi, zwykle masowo, często interpretowane jako kara boża; Bóg zrzucił na Egipt 10 plag, by faraon ugiął się i pozwolił Izraelitom opuścić Egipt

pleść androny

mówić bez sensu

pleść jak Piekarski na mękach

mówić bez sensu; W roku 1620 chory psychicznie szlachcic Michał P. dokonał nieudanego zamachu na życie króla Polski Zygmunta III Wazy. W trakcie śledztwa torturowany składał nonsensowne zeznania

pluć sobie w brodę

wyrzucać sobie zmarnowanie okazji

płakać jak bóbr

płakać żałośnie, rzewnie; Ponieważ zabijane lub ścigane bobry miały według myśliwych płakać

po kądzieli

(w odniesieniu do krewnych) ze strony matki

po mieczu

o pokrewieństwie w linii męskiej, ze strony ojca

pocieszyciel Hioba

przyjaciel, który w obliczu nieszczęścia chce nam udowodnić, że wynikło ono z naszej winy, i w ten sposób powiększa nasze zmartwienie

pod egidą

pod opieką, pod patronatem; Z mitologii greckiej, w której Zeus posiadał wykutą przez Hefajstosa tarczę, zwaną e., która służyła Atenie do ochraniania walczących żołnierzy

podbijać bębenka

schlebiać komuś, robić coś, co utwierdza go w samozadowoleniu i próżności; od dawnej praktyki sokolniczej wypłaszania ptaków i zachęcania sokoła do ataku

podciągać pod jeden strychulec

traktować coś jednakowo, mierzyć jedną miarą

połknąć bakcyla

zainteresować się czymś

porywać się z motyką na słońce

podejmować się zadania ponad siły

powrócić z tarczą

wrócić jako zwycięzca; Według "Moraliów" Plutarcha spartańska matka synowi, który szedł na wojnę, wręczała tarczę i mówiła: "z tym albo na tym", tj. wróć jako zwycięzca z tarczą albo niech mi przyniosą twoje ciało na tarczy.

pójść do Canossy

warto się czasem upokorzyć, by coś zyskać; W roku 1077 król niemiecki (późniejszy cesarz) Henryk IV upokorzył się przed papieżem Grzegorzem VII (musiał pieszo udać się do miejscowości C., by uzyskać od papieża zdjęcie narzuconej na niego klątwy).

pro forma

dla pozoru

prometejski bunt

bunt w słusznej sprawie, często okupiony cierpieniem jednostki dla szczęścia ogółu; od imienia tytana, który wykradł bogom ogień, by dać go śmiertelnikom

przekroczyć Rubikon

przekroczyć granicę, za którą decyzja jest nieodwołalna; w 49 roku p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar przekroczył ze swoją armią rzekę R., decydując się na dokonanie przewrotu polityczno-wojskowego; za rzekę R. armia rzymska nie miała wstępu

przemówić do ręki

dać łapówkę

przesuwać szafę

tańczyć z niezręczną partnerką

przychylić komuś nieba

być dla kogoś dobrym, serdecznym

puszka Pandory

przyczyna zmartwień i kłopotów; puszka, zawierająca wszystkie nieszczęścia ludzkie, dana przez Zeusa pierwszej kobiecie na Ziemi, która otworzywszy ją przez ciekawość, wypuściła nieszczęścia na świat

pyrrusowe zwycięstwo

zwycięstwo osiągnięte zbyt wysokim kosztem; od sytuacji związanej ze zwycięstwem P. – króla Epiru, który w III wieku p.n.e. zwyciężając Rzymian pod Asculum w Apulii poniósł bardzo ciężkie straty

pytyjska odpowiedź

odpowiedź niejasna, dwuznaczna, zagmatwana; od imienia P., kapłanki wyroczni delfickiej

ramiona Morfeusza

sen, spoczynek od imienia M., w mitologii greckiej skrzydlatego bożka snu

raz na ruski rok

bardzo rzadko; od wyrażenia r. miesiąc, w którym miesiąc oznacza czas dłuższy niż kalendarzowy miesiąc

robić korale

zarabiać dużo pieniędzy

rodzina patchworkowa

rodzina, w której zgodnie żyją byli małżonkowie, ich obecni partnerzy oraz dzieci z tych związków

rozdzierać szaty

wyrażać przesadny żal, przesadne oburzenie; z Biblii: Księga Jozuego

rozpędzić na cztery wiatry

brutalnie i gwałtownie położyć kres czyjejś działalności, funkcjonowaniu czegoś; zdecydowanie coś zlikwidować; z Biblii: Księga Ezechiela i Apokalipsa św. Jana

rozpuszczony jak dziadowski bicz

o kimś rozpieszczonym, komu pozwala się na wszystko; nawiązuje do długiego bicza, który nosił dziad (żebrak) dla obrony przed psami

róg Amaltei; róg obfitości

bogactwo; stale napełniający się płodami ziemi ułamany róg kozy A., karmicielki małego Zeusa; atrybut bóstw greckich i rzymskich: Dionizosa, Ejrene, Fortuny, Plutona, Plutosa, Tyche oraz emblemat bogactwa i dostatku

rycerz zielonego stolika

gracz w karty

rym częstochowski

rym banalny, prosty, o znikomych wartościach artystycznych, w którym rymujące się wyrazy mają często tę samą formę gramatyczną

rzeź niewiniątek

zdarzenie, w którym padło wiele niewinnych ofiar; żartobliwie: np. o egzaminie, którego większość nie zdała; w Ewangelii: wymordowanie w Betlejem z rozkazu Herodota wszystkich chłopców poniżej trzeciego roku życia, aby wśród nich zabić Jezusa; (Mt 2,16)

salomonowy wyrok

wyrok mądry, sprawiedliwy, uwzględniający interesy przeciwnych stron (1 Krl 3,16-28)

sam tego chciałeś, Grzegorzu Dyndało

zwrot przytaczany, gdy poszkodowany sam jest przyczyną własnych kłopotów; moralizatorski cytat z komedii Moliera pt. G. albo mąż zmieszany

słomiany zapał

krótkotrwały entuzjazm, chęć do robienia czegoś

smalić cholewki

zalecać się do kogoś; od dawnego zwyczaju czernienia butów, by ładniej i czyściej wyglądały, gdy się oświadczano

sodoma i gomora

gniazdo rozpusty, siedlisko zła i zepsucia obyczajów; wielkie zamieszanie, chaos i bałagan (Jud 1,5-7)

sojusz ołtarza i tronu

ścisłe współdziałanie władz kościelnych i świeckich

spalić na panewce

nie udać się, zakończyć się klęską

spartańskie wychowanie

prosty, surowy, zahartowany tryb życia; dyscyplina

sprawa oparła się o bufet

sprawa została załatwiona dzięki alkoholowi postawionemu osobie, od której zależała decyzja

stać na antypodach

zajmować przeciwstawne stanowiska, reprezentować skrajnie odmienne opcje

stajnia Augiasza

wielki nieporządek, nagromadzenie błędów wymagających usunięcia; jedną z 12 prac Herkulesa było oczyszczenie stajni króla, której nie sprzątano przez 30 lat

strusi żołądek

zdrowy żołądek, wytrzymały, odporny na ciężkostrawne jedzenie

strzelić z rogala

strzelić bramkę bezpośrednio z rzutu rożnego

sumy bajońskie

olbrzymie sumy, jakie Księstwo Warszawskie było winne Napoleonowi

syzyfowa praca

praca nieprzynosząca efektu, skazana na niepowodzenie, od imienia mitycznego założyciel i króla miasta Efyra (późniejszy Korynt), syna Eola, który za swoje liczne przewinienia, po śmierci toczył na szczyt góry ciężki głaz, spadający wciąż w dół

szara eminencja

osoba zakulisowo sprawująca władzę lub skrycie i anonimowo wpływająca na podejmowanie istotnych decyzji, nie pełniąca funkcji adekwatnych do tych czynności; od sekretarza i zausznika kardynała Richelieu, kapucyna ojca Josepha (od barwy zakonnego habitu)

szpakami karmiony

przebiegły, zaradny

szyć buty

robić intrygi przeciw komuś

śmiech abderycki

drwiący, cyniczny śmiech; od miasta nadmorskiego w Tracji, którego mieszkańcy uchodzili za ciemniaków i prowincjuszy

śpiewać Tadeusza

wyrażenie określające znalezienie się w biedzie lub w przykrej sytuacji z własnej winy; nawiązanie do XVIII-wiecznej pieśni pobożnej żebraków na Litwie albo do zwyczajowo odmawianej litanii do św. Tadeusza (Judy) patrona spraw trudnych i beznadziejnych

tajemnica poliszynela

rzekoma tajemnica, wiadomość o której wszyscy od dawna wiedzą; od imienia jednej z klasycznych postaci commedia dell'arte, występującej również w komedii Moliera „Chory z urojenia”

tańczyć po łacinie

tańczyć niezdarnie, śmiesznie

tere-fere kuku, strzela baba z łuku

Powiedzenie pochodzi z początku XIX w. z Kijowa, gdzie w tamtejszym teatrze wyszła na scenę z łukiem w ręku aktorka grająca rolę Diany, na której widok pewien student na widowni wykrzyknął tę frazę ku uciesze publiczności.

trąba jerychońska

krzykacz, głupiec; żartobliwie o niezaradnej, roztargnionej osobie (Joz 6 rozdział, a zwłaszcza 6,20)

trącić myszką

być trochę przestarzałym, staroświeckim

troll patentowy

podmiot, zwykle firma, która nabywa patent dotyczący jakiegoś rozwiązania, ale nie zamierza stosować go w praktyce, czekając aż ktoś inny to zrobi, by go pozwać za rzekome utracone korzyści i zyskać na odszkodowaniu

twardy orzech do zgryzienia

problem trudny do rozstrzygnięcia

uczta Baltazara

przyjęcie poprzedzające tragiczne wydarzenia, mogące świadczyć o przeczuwaniu nieszczęścia; uczta wydana przez władcę Babilonii (wykorzystano naczynia sakralne skradzione ze świątyni w Jerozolimie i ukazał się napis zapowiadający upadek władcy)

udawać Greka

zachowywać się jak ktoś niezorientowany, nierozumiejący określonej kwestii, mimo że w rzeczywistości jest inaczej; Przysłowiowym G. jest Sokrates, który prowadząc rozmowy filozoficzne przyjmował postawę osoby nic niewiedzącej.

ukąszenie heglowskie

wobec osób o przekonaniach marksistowskich i socjalistycznych, które „dały się uwieść komunistycznej władzy”; przedkładanie tzw. „konieczności dziejowej” nad prawa i los jednostki, w filozofii z historycyzmem od Georga H.; określenie ukute przez Miłosza

umarł w butach

o sytuacji beznadziejnej, bez wyjścia; nie ma wyjścia, przepadło

w gorącej wodzie kąpany

niecierpliwy, impulsywny

w krótkich abcugach

w krótkich odstępach czasu

w lansadach

z przesadną uprzejmością, z dozą uniżoności

wdowi grosz

niewielka kwota ofiarowana przez osobę ubogą; dar okupiony wieloma wyrzeczeniami (Mk 12,41-44)

wetknąć kij w mrowisko

wywołać poruszenie, zamieszanie, dyskusję

węzeł gordyjski

zagmatwana sprawa trudna do rozwiązania; kunsztowny węzeł z łyka złożony w świątyni Zeusa rozwiązał Aleksander Wielki, przecinając go mieczem

wiek Chrystusowy

33 lata

wiek matuzalemowy

sędziwy wiek; Biblijny M. miał żyć ponad 900 lat

wieniec laurowy

symbol zwycięstwa i nagroda za nie; wieniec z liści wawrzynu, u starożytnych Greków i Rzymian przyznawany zwycięzcom, artystom, uczonym

wieża Babel

określenie sytuacji, w której panuje wielki zamęt, a ludzie nie mogą się porozumieć między sobą; olbrzymia budowla, która według Księgi Rodzaju miała być wznoszona przez zjednoczoną ludzkość w krainie Szeinear

wizja Kasandry

zapowiedź klęski; córka trojańskiego króla Priama, otrzymała od Apolla dar wieszczenia; gdy jednak odrzuciła jego miłość, Apollo sprawił, że nikt nie wierzył jej wróżbom

wrócić na tarczy

przegrać; Według "Moraliów" Plutarcha spartańska matka synowi, który szedł na wojnę, wręczała t. i mówiła: "z tym albo na tym", tj. wróć jako zwycięzca z t. albo niech mi przyniosą twoje ciało na t.

wsiąść na Pegaza

poczuć natchnienie poetyckie

wyjść jak Zabłocki na mydle

być na czymś stratnym; Od XIX-wiecznego szlachcica Cypriana Z., który chcąc uniknąć opłaty celnej za przywiezione m. ciągnął je za barką w wodoszczelnych skrzyniach zanurzonych w Wiśle. Skrzynie nie były całkowicie wodoszczelne; m. rozpuściło się w Wiśle.

wyskoczyć jak filip z konopi

odezwać się nie w porę, powiedzieć coś niewłaściwego, niestosownego; wyraz „f.” oznacza w tym wyrażeniu „zając” i dlatego piszemy go małą literą

z zapałem neofity

z energią i zacięciem osoby nowo nawróconej

zamknąć się w wieży z kości słoniowej

odizolować się od życia dla zajęcia się innymi, wznioślejszymi sprawami

zapuszczać żurawia

zajrzeć ukradkiem, podejrzeć

zemsta faraona

niedomaganie trawienne objawiające się m.in. biegunką, którego doznają turyści w Egipcie i innych krajach Afryki

zemsta Montezumy

niedomaganie trawienne, m.in. biegunka, trwające zwykle dwa dni, którego doznają turyści w Meksyku; od imienia M. II, ostatniego azteckiego władcy imperium meksykańskiego, podstępnie uwięzionego przez hiszpańskiego konkwistadora Hernána Cortésa

ziemia obiecana

o miejscu, które wydaje się rajem, dającym gwarancję szczęśliwego, dostatniego życia

zjeść z kimś beczkę soli

bardzo dobrze kogoś poznać

złote runo

bezcenny, legendarny skarb; bogactwo; w mitologii greckiej skóra barana ze złotą wełną, strzeżona przez smoka, po którą wyprawili się Argonauci

znać jak zły szeląg

wiedzieć, czego się można po kimś spodziewać; znać kogoś ze złej strony; powiedzenie prawdopodobnie wzięło się od boratynek (miedzianego szeląga Jana Kazimierza)

znać się jak kura na pieprzu

nie znać się na czymś wcale, nie mieć o czymś pojęcia

znalazł kogut perłę

ktoś coś dostał albo znalazł, ale nie jest w stanie odkryć prawdziwej tego wartości

żona Lota

kobieta ciekawska; wg Biblii została zamieniona w słup soli (Rdz 19,17; 19,26)