język polski matura 2023

stoicyzm

pogląd filozoficzny, w którym najważniejsze jest zachowanie spokoju, niepopadanie w skrajności. Zachowanie spokoju, nieważne co by przyniosło życie. Rozwija się w antyku, potem silnie ukazuje go Jan Kochanowski

antropocentryzm

pogląd, według którego człowiek stanowi centrum i cel wszechświata, postawa skoncentrowana na człowieku RENESANS

ateizm

postawa negująca istnienie boga

ars moriendi

sztuka umierania, motyw obecny w średniowieczu (np. "Pieśń o Rolandzie"- Roland umiera jako bohater i osoba wierząca, na wzgórzu, nie boi się śmierci, jego śmierć jest patetyczna i ma wymiar sakralny)

deizm

pogląd, według którego Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego dzieje

decorum

zasada stosowności, która określa wzajemne relacje elementów dzieła literackiego: styl musi być dostosowany do treści utworu (WIDOCZNY W KLASYCYZMIE OŚWIECENIOWYM)

empiryzm

pogląd, według którego poznanie opiera się na doświadczeniu (OŚWIECENIE, JOHN LOCKE - czysta karta)

dance macabre

taniec śmierci, przedstawienie śmierci jako kościotrupa/rozkładającego się ciała,. które zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów społecznych. śmierć zrównuje ludzi ŚREDNIOWIECZE

teocentryzm

pogląd, według którego Bóg jest centrum, ośrodkiem i przyczyną wszystkiego ŚREDNIOWIECZE

vanitas

motyw marności, przemijania, nietrwałości. "Marność nad marnościami i wszystko marność" z biblijnej Księgi Koheleta. Widoczny najbardziej w ŚREDNIOWIECZU I BAROKU

racjonalizm

pogląd, według którego najważniejszy jest rozum, człowiek poznaje świat rozumowo. "Myślę, więc jestem"- Kartezjusz (filozof XVII wieku, jednak racjonalizm najbardziej rozwija się w OŚWIECENIU)

natura romantyczna

żywiołowa, dzika, groźna, nieposkromiona, mająca swój świat wewnętrzny i skłaniająca człowieka do refleksji

miłość romantyczna

nieszczęśliwa, skazana na cierpienie, doprowadza człowieka na skraj (często przez nią popełnia samobójstwo). Ponadto ludzie romantyzmu sądzili, że miłość jest wieczna i trwa nawet po śmierci.

epikureizm

filozofia, dla której najważniejsze jest osiągniecie szczęścia. W życiu ważne jest nieodczuwanie cierpienia i odbieranie go jako samą radość. Carpe. diem

epos

długi, wierszowany utwór, opowiada o legendarnych i historycznych bohaterach, przedstawiając ich na tle ważnych,. przełomowych wydarzeń. ILIADA I ODYSESJA HOMERA Uroczysty, patetyczny styl

zasada trzech jedności

jedność miejsca, czasu i akcji, typowa zasada tragedii antycznej. Akcja trwa jeden dzień, odbywa się w jednym miejscu i obejmuje jeden wątek

mimesis

naśladowanie rzeczywistości przez sztukę. Widoczne w ANTYKU

fatum

nieszczęśliwy los, przeznaczenie. Fatum ciąży nad bohaterem, nie jest on w stanie przed nim uciec

katharsis

oczyszczenie, człowiek podczas sztuki doznaje uczucia winy i trwogi, po czym doznaje oczyszczenia z tych uczuć pod wpływem sztuki

wina tragiczna

bohater źle ocenia swoją sytuację i podejmuje decyzje, które doprowadzają do go klęski

topos

stały, powtarzający się motyw w kulturze

archetyp

stały i niezmienny wzorzec zachowań i postaw ludzi utrwalony w świadomości zbiorowej

homo viator

człowiek wędrujący, topos człowieka wędrującego. Pierwszym homo viatorem był Odyseusz

ironia tragiczna

wydarzenia z pozoru dobre dla bohatera, nieświadomie prowadzą do jego klęski

konflikt tragiczny

konflikt dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi bohater musi wybrać, jednak żadna z tych decyzji nie może skończyć się dla niego dobrze

horacjanizm

stworzona przez rzymskiego poetę Horacego postawa wobec życia i moralności polegająca na poszukiwaniu złotego środka poprzez połączenie epikureizmu i stoicyzmu

non omnis moriar

nie wszystek umrę, koncepcja nieśmiertelności twórczości ("Wybudowałem pomnik" Horacy i potem "Pieśń XXIV Jan Kochanowski)

theatrum mundi

koncepcja świata jako teatru, ludzie to aktorzy, często marionetki

asceza

praktykowanie dobrowolnego wyrzeczenia się dóbr materialnych, wartości i aktywności życiowych w celu osiągnięcia zbawienia i świętości. Dwa modele ascezy- ta bardziej skrajną - św. Aleksy i "Legenda o świętym Aleksym" i ta łagodniejsza - św. Franciszek

memento mori

pamiętaj o śmierci. Motyw przemijania i niechybnej śmierci

uniwersalizm średniowieczny

ujednolicenie całej Europy pod względem: języka (łacina), władzy duchownej (papież),. która wynikała z dominacji religii chrześcijańskiej i władzy sowieckiej (Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego)

hagiografia

żywoty świętych.np. "Legenda o świętym Aleksym"

etos

zespół porządnych cech,. wartości i zachowań charakterystycznych dla jakiejś grupy. dla ludzi średniowiecza najważniejszy był między innymi - etos rycerski na przykładzie Rolanda

apokalipsa

utwór, którego tematem jest prorocza, zazwyczaj pełna grozy wizja przyszłości. zwykle opowiada o końcu świata, o śmierci, życiu wiecznym, przeznaczeniu człowieka oraz walce dobra ze złem

archaizm

wyraź, który wyszedł z użycia

deesis

kompozycja oparta na trzech postaciach: Jezusie (ukazany na środku), po swojej prawej stronie ma Matkę Boska, a po lewej Jana Chrzciciela. Deesis ukazuje idee pośrednictwa- Jan Chrzciciel i Matka B są pośrednikami pomiędzy ludźmi a Jezusem

dualizm

koncepcja zakładająca współistnienie dwóch przeciwstawnych pierwiastków lub zasad. W średniowieczu- człowiek składa się z nieśmiertelnej duszy i śmiertelnego ciała

inwokacja

rozbudowany, uroczysty i patetyczny zwrot do adresata (umieszczony na początku utworu)

psychomachia

walka pomiędzy siłami dobrymi a siłami złymi o duszę człowieka. Widoczna w "III części Dziadów"

sacrum

rzeczy święte, nadanie rzeczom zwykłym cech sacrum nazywamy SAKRALIZACJĄ

sceptycyzm

nurt filozofii starożytnej kwestionujący możliwość poznania prawdziwej natury rzeczywistości i przez to zalwzciający wstrzymywanie się od osądów

tragizm

jest to nierozwiązywalny konflikt między dązeniami bohatera, a siłami wyższymi (np. losem, wolą bogów), lub też konflikt wynikający z wyboru między dwiema równorzędnymi racjami. Każdy wybór bohatera prowadzi go do klęski, katastrofy.

poezja tyrtejska

poezja wzywająca do walki za ojczyznę

zasada złotego środka

istotne w myśli Arystotelesa zalecenie, aby odrzucać wszystkie skrajności i wybierać to, co umiarkowane, pośrednie. Do kierowania się złotym środkiem wzywał też w swoich utworach Horacy

klasycyzm

przyjęta między innymi przez Horacego postawa artystyczna, według której poeta powinien ukazywać świat prawdopodobny, rozumnie uporządkowany. Twórczość - harmonijną, spokojna i wyrażająca ład. Zasada decorum. Nawiązywanie do wzorców antycznych

hierarchiczność

przekonanie, że cały byt ma uporządkowaną konstrukcję, która opart jest na wyższości jednych nad innymi. "Drabina bytów"- święty Tomasz. ŚREDNIOWIECZE- pomiędzy człowiekiem a Bogiem przepaść, brak możliwości bezpośredniego kontaktu

franciszkanizm

człowiek jest jednym ze stworzeń, wszystkie inne stworzenia to jego rodzeństwo, głębokie przekonanie o pokrewieństwie z przyrodą, miłości, radość, skromność, odrzucenie dóbr materialnych, miłosierdzie okazywane innym jako wyraz miłości do Boga

reformacja

ruch religijno-spoleczny, mający na celu reformę doktryn i praktyk kościoła rzymskokatolickego. Zapoczątkowany przez Marcina Lutra w 1517 roku

makiawelizm

cel uświęca środki, doktryna mająca swoje źródło w renesansie, Machiavelli. Najważniejsza jest skutecznosć, a nie moralność, aby osiągnąć określony cel można posługiwać się okrucieństwami

konceptyzm

BAROK. Wypowiedź poetycka oparta na koncepcie, czyli ja oryginalnym, wyszukanym pomyśle,. który ma szokować i zadziwiać odbiorcę. Jan Andrzej Morsztyn i jego Sonet "Do trupa".

kontreformacja

ruch odnowy w łonie Kościoła katolickiego rozwijający się w XVI wieku w reakcji na protestancką reformację

hiperbola

przedstawienie czegoś lub kogoś w sposób wyolbrzymiony HIPERBOLIZACJA

groteska

kategoria estetyczna okreslająca sposób ukazywania świata w sztuce. Świat ten jest karykaturalny, pozbawiony logiki, zdeformowany. W języku i stylu groteski widać sprzeczne elementy, np. powagą pomieszana z żartem. "ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ"

makaronizm

obce słowo lub fragment zdania wtrącone do wypowiedzi sformułowanej w języku ojczystym. Makaronizmy są w "Pamiętnikach" Jana Chryzostoma Paska

oksymoron

epitet sprzeczny, np. ciepły śnieg.

poeta doctus

poeta uczony, popularne w RENESANSIE określenie ideału twórcy, który doskonale poznał dorobek antyku, posługuje się klasyczną łaciną, a także nawiązuje do starożytnych tematów, idei i form.Np. Jan Kochanowski

poezja metafizyczna

nurt poezji BAROKOWEJ (Mikołaj Sęp Szarzyński) mającej charakter refleksyjno-filozoficzny. Podejmował głównie motywy marności życia (vanitas)

preromantyzm

zespół zjawisk i tendencji artystycznych, które pojawiły się w drugiej połowie XVIII wieku i na początku XIX wieku, zapowiadając nadejście romantycznego przełomu w kulturze europejskiej. CZAS BURZY I NAPORU, SENTYMENTALIZM

mistycyzm

termin ten wiąże się z jednostkowym doświadczeniem tajemnicy, jaką jest bezpośrednie spotkanie z Bogiem. Termin opisujący doświadczenie religijne, polegające na bezpośredniej relacji człowieka z rzeczywistością pozamaterialną. ROMANTYZM

mesjanizm

przekonanie, że jakaś jednostka lub jakiś naród / grupa są powołani przez Boga do realizacji specjalnej misji w dziejach świata. Mesjanizm widoczny w III części Dziadów- Polska Chrystusem Narodów

ballada programowa

"Romantyczność" Adama Mickiewicza. Ukazuje nowe spojrzenie na świat, jest to manifest światopoglądowy romantyzmu. Stanowi zapowiedź nowych tematów, motywów, problemów.

ballada

gatunek synkretyczny- łączący w sobie elementy epiki, liryki i dramatu. Dużo ballad powstało w ROMANTYZMIE (np. "Romantyczność" Adama Mickiewicza)

orientalizm

zwrot ku tradycji, kulturze i sztuce Wschodu. Orientalizm w literaturze romantycznej przejawiał się w zainteresowaniu twórców egzotyką przyrody orientalnej. Romantycy często odbywali podróże na Wschód. Fascynowała ich odmienna kultura

werteryzm

nadmierna, wybujała uczuciowość, nadwrażliwość, bunt i niezgoda wobec otaczającego świata, samotność, poczucie bezsensu egzystencji, idealizacja miłości, dążenie do samozagłady

bohater romantyczny

jego życie jest dramatyczne, jest indywidualistą, idealistą i buntownikiem o bogatym życiu duchowym, wyrasta ponad przeciętność, jest skłócony ze światem. Jednostka mocno emocjonalna, wybitna, osamotniona.

bajka

jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej, krótka powiastka pisana wierszem lub prozą, której bohaterami są najczęściej zwierzęta. Zawiera morał, jest alegoryczna. Bajki w OŚWIECENIU pisał IGNACY KRASICKI

alegoria

motyw lub zespół motywów, które poza znaczeniem dosłownym ma jeszcze inne, ukryte znaczenie. Alegorie są jednoznaczne i zakorzenione w tradycji.Np. mrówka - alegoria pracowitości, sowa- mądrości

satyra

utwór ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska- wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy, stosunki społeczne. Autorem satyr w OŚWIECENIU był IGNACY KRASICKI

sonet

utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na 4 strofy. Dwie pierwsze zawsze mają charakter opisowy, a dwie następne refleksyjny.np. "Sonet do trupa" Jana Andrzeja Morsztyna, "Burza" Adama Mickiewicza

cechy stylu klasycznego

prostota i jasność, porządek, harmonia, synteza, uniwersalizm, zasada decorum, symetria, prostota wyrazu, piękno osiągane przez zastosowanie odpowiednich proporcji, zwięzłość

eschatologia

zainteresowanie co stanie się z człowiekiem po śmierci, fascynacja przyszłym, pozaziemskim życiem- co będzie potem? jak wygladają zaświaty?

stabat mater dolorosa

stała matka boleściwa, motyw przedstawiający rozpaczającą pod krzyżem Matkę Boską.

tren

gatunek poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji. Wyrażał żal z powodu czyjejś śmierci, służył rozpamiętywaniu czynów i myśli zmarłego, zawierał pochwałę jego zalet i zasług.

humanizm

światopogląd wyrażający przeświadczenie o szczególnej roli i pozycji człowieka we wszechświecie, prad umysłowy i kulturalny, którego cechami były: fascynacja filozofią, sztuką antyku, studia nad istotą człowieczeństwa, duża waga życia doczesnego

poezja metafizyczna

twórczość ukazująca trudną kondycję egzystencjalną człowieka, jego wewnętrzną walkę. Przedstawiciel - Mikołaj Sęp Szarzyński BAROK

fascynacja ludowością

ukazywanie świata oczami ludu, wprowadzanie motywów związanych z ludem, typowe dla ROMANTYZMU, według romantyków prosty lud miał wgląd z prawdy żywe

dramat romantyczny

\ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej (m.in. odrzucenie zasady trzech jedności, synkretyzm. Kompozycja otwarta, obecność elementów fantastycznych, brak chronologii, zaburzony ciąg przyczynowo- skutkowy, obecność scen drastycznych.

winkelriedyzm

aktywna postawa walki za ojczyznę, człowiek lub naród poświęcający własne życie, by dać innym szansę na wolność. nie należy czekać na mesjasza, lecz walczyć. „Polska Winkelriedem narodów” - Kordian

synkretyzm

łączenie w jedną całość różnych elementów

walenrodyzm

postawa człowieka, który poświęca życie słusznej walce z wrogiem ojczyzny, ale w swoim działaniu ucieka się do metod moralnie nagannych: podstępu i zdrady. "Konrad Wallenrod"

praca u podstaw

silne przekonanie o konieczności szerzenia edukacji i rozbudzania świadomości narodowej wśród najbiedniejszych warstw społeczeństwa, zwrócenie się ku podstawom społeczeństwa, warstwom najniższym POZYTYWIZM

organicyzm

pogląd, zgodnie z którym społeczeństwo funkcjonuje i rozwija się jak żywy organizm, założenie typowe dla POZYTYWIZMU

scjentyzm

pogląd filozoficzny zakładający optymistyczne, nieograniczone możliwości nauki w rozwiązywaniu wszelkich problemów człowieka. WIEDZA TO POTEA, POZYTYWIZM

utylitaryzm

ocenę moralną postępowania człowieka formułuje się w oparciu o kryterium użyteczności. Najważniejsze dla jednostki jest być użyteczną dla społeczeństwa

realizm

najważniejsze naśladowanie rzeczywistości, wierne jej oddawanie we wszystkich przejawach

naturalizm

przekonanie, że człowiek nie różni się od zwierząt, zdominowany jest przez instynkty, przekazywanie wszystkiego, nawet anomalii i rzeczy skrajnie drastycznych

wielka powieść realistyczna (np. Lalka)

narrator wszechwiedzący, bohaterowie reprezentują różne typy, pokazany jest cały przekrój społeczeństwa, akcja trwa około roku, chronologia

praca organiczna

przekonanie, że wzmocnienie rozwoju gospodarczego i kulturowego w dalszej perspektywie przygotuje kraj do niepodległości. Społeczeństwo jest organizmem, jeśli choruje jakiś organ, chora jest cała społeczność

impresjonizm

ukazywanie tego co ulotne, nietrwałe, sztuka miała zatrzymywać chwilę, coś ulotnego, subiektywizm MŁODA POLSKA

ekspresjonizm

poetyka krzyku, zwrócenie się ku emocjom, danie im wyrazu za pomocą sztuki, dynamiczne obrazy MŁODA POLSKA

sztuka dla sztuki

młodopolska koncepcja sztuki pozbawionej jakichkolwiek powinności, sztuki wyzwolonej, która jest celem sama w sobie

dekadentyzm

pesymistyczne nastroje ludzi końca XIX wieku, którzy mieli wrażenie, że wszystko już było, poczucie zbliżającej się katastrofy, ogólny bezsens

modernizm

sztuka nowoczesna, odkrywanie nowoczesności w estetyce sztuki, są to wszelkie przejawy artystycznego nowatorstwa

chłopomania

zainteresowanie wsią i jej kulturą, fascynacja folklorem i życiem codziennym chłopów, ich życie inne niż inteligencji, beztroskie, piękne WESELE

femme fatale

kobieta tragiczna, tajemnicza, uwodzicielska, piękna i wyrachowana, przynosząca zgubę mężczyznom

mizoginia

niechęć do kobiet

nietzscheanizm

od Nietzschego, pochwała indywidualizmu, koncepcja nadczłowieka- pana gardzącego słabszymi, odrzucanie wszystkiego co słabe,

symbolizm

przekazywanie tego, co tajemnicze, posługiwanie się symbolem, przekonanie, że jest częśc świata tajemnicza,

pokolenie Kolumbów

pokolenie ludzi, urodzonych około 1920r., ich dorosłość to czas wojny, obcowanie z cierpieniem i śmiercią, niemożliwość korzystania z życia

człowiek zlagrowany

człowiek rezygnujący z zasad moralnych, celem człowieka jest przetrwanie, żyje zgodnie z nowymi, obozowymi zasadami

behawioryzm

technika opisu prze Borowskiego, bohaterowie są opisywani jedynie przez pryzmat zachowań zewnętrznych, brak koncentracji na emocjach

człowiek totalitarny

człowiek w obozie, który przypominał państwo totalitarne- człowiek nie myślał samodzielnie, był inwigilowany, wypełniał rozkazy, kult wodza

3D

u Borowskiego- dehumanizacja, deprawacja i demitologizacja

dehumanizacja

odczłowieczenie, pozbawienie wartości humanitarnych, typowe u Borowskiego, człowiek chciał tylko przeżyć

deprawacja

zepsucie moralne, upadek świata wartości

demitologizacja

obalenie podstawowych mitów dotyczących kultury europejskiej- czyli założeń, że człowiek jest wielki, okiełznał zło, człowiek jest w centrum, podporządkował sobie świat

poetyka ściśniętego gardła

Po doświadczeniach wojny, według Różewicza, niemożliwe było uprawianie poezji takiej jak dawniej. Twórca pisał bez patosu, jego poezja stała się rzeczowa i konkretna, nazywano ją „poezją ściśniętego gardła

kubizm

kierunek w malarstwie XX wieku (kub - bryła, sześcian, kostka). Kubizm sprowadza naturalne kształty do form geometrycznych (Picasso: Panny awiniońskie)

dadaizm

kierunek w poezji XX wieku. Celem dadaistów był bunt przeciwko światu i sztuce. Utwory komponowali z dobranych przypadkowo wyrazów lub sylab

surrealizm

kierunek w sztuce XX wieku, który za cel stawia sobie pokazanie głębszych pokładów ludzkiej psychiki, sięganie do podświadomości. Tworzy w dziele artystycznym rzeczywistość poza prawami logiki i norm estetycznych

groteska

zespolenie elementów przeciwstawnych, których wzajemny stosunek odczuwa się jako dysharmonię  obecność form zdeformowanych, karykaturalnych  świat przedstawiony nie poddaje się logicznej weryfikacji, połączenie elementów sprzecznych

abstrakcjonizm

sztuka nieprzedstawiająca. Oddziaływuje poprzez środki formalne (grę linii, barw, płaszczyzn)

futuryzm

zdecydowane odcięcie się od tradycji, odrzucenie dziedzictwa przeszłości, poszukiwanie nowego języka sztuki, nakaz oddania przez literaturę zawrotnego tempa przemian współczesności, zerwanie z obowiązującymi normami interpunkcji i ortografii

awangarda krakowska

apoteoza nowoczesnej cywilizacji, antyromantyzm, antysentymentalizm, przekonanie, że tworzenie sztuki to praca (wiersz jest konstrukcją), wprowadzenie nowoczesnej metafory - sprzęgającej najodleglejsze pojęcia (kondensacja znaczeń)

skamander

absolutna wolność w doborze tematu i środków wyrazu  deklarowanie związków z teraźniejszością, kult codzienności i konkretności  pochwała wszelkich przejawów życia w jego biologicznej pełni i bujności (akcenty witalizmu i aktywizmu)

egzystencjalizm

przekonanie, że człowiek pojawia się na świecie bez żadnego powodu, a jego życie jest absurdem, poczucie niepewności i kruchości losu, nie ma Boga, życia po śmierci, wiecznych wartości, człowiek jest skazany na wolność i będzie tym, czym sam siebie uczyni

katastrofizm

koncepcja przewidująca rychłą zagładę świata