architektura a-b

abrys

termin używany na oznaczenie planu, zarysu, rysunków odręcznych i szkiców

adyton

najbardziej ukryta część starożytnej świątyni greckiej, zwykle tylna partia naosu, dostępna tylko kapłanom i osobom wybranym, gdzie przechowywano świętości i inne przedmioty kultowe

aegikranion

dekoracyjny element architektoniczny w kształcie czaszki kozy, występujący najczęściej w kręgu sakralnym i sepulkralnym

agora

w miastach starożytnej Grecji centralny plac stanowiący ośrodek polityczny, administracyjny, religijny, często też handlowy

aha

ukryta granica ogrodu w formie głębokiego rowu, dosy, kanału lub uskoku tarasowego na stoku, uniemożliwiająca jej przekroczenie, a nie przesłaniająca widoku na okolicę

akant

roślina o dużych, głęboko wyciętych liściach i zebranych w kłos kwiatostanach, pierwowzór ornamentów starożytnych

akropolis

w starożytnej Grecji osiedle lub część miasta położona na wzgórzu, często będąca miejscem kultu

akroterion

dekoracyjny element architektoniczny wieńczący wierzchołek i boczne narożniki frontonu, w kształcie stylizowanej palmety, wolut, liści akantu, a niekiedy grup figur

aksonometria

perspektywa równoległa, polegająca na przedstawieniu figur przestrzennych na płaszczyźnie liniami równoległymi wobec siebie, co umożliwia oddanie wszystkich trzech wymiarów przedmiotu

akwedukt

kanał podziemny, naziemny lub wzniesiony na arkadach, doprowadzający wodę z odległych źródeł rurami

alae

małe pomieszczenie lub wnęka po obu stronach przedsionka lub atrium w domu rzymskim

alkazar

na wschodzie muzułmańskim świecka rezydencja o charakterze reprezentacyjnym budowana w centrum lub za murami miasta

almemor (bima)

w synagodze miejsce do odprawiania obrzędów religijnych i czytania Tory, używane także jako mównica. Budowany w formie powyższenia z kilkoma stopniami ze stołem bogato zastawionym

altana

budowla ogrodowa, zazeyczaj ozdobna w formie, o ażurowych ścianach, służąca do odpoczynku oraz ochrony przed słońcem i deszczem

alternacja

układ kilku elementów dekoracyjnych lub konstrukcyjnych, występujących naprzemian w rzędzie

ambit (obejście)

staropolskie zabudowanie ze słupów, obwód, krużganek wokół domu lub dziedzińca klasztornego

ambona

jesen z głównych elementów wyposażenia kościoła; służy do wygłaszania tekstów liturgicznych i głoszenia kazań

amfilada

trakt pomieszczeń połączonych wejściami umieszczonymi na jednej osi; stanowi element wnętrz pałacowych

amfiprostylos

typ małej świątyni greckiej z wysuniętymi czterokolumnowymi portykami w fasadzie głównej i tylnej

amfiteatr

odkryta budowla widowiskowa wzniesiona na planie elipsy, z areną pośrodku i wznoszącą się widownią ku górze

anastyloza

ponowne ustawienie kolumn z zachowanych oryginalnych elementów budowli antycznej znajdującej się w ruinie

andron

część starożytnego domu greckiego przeznaczona wyłącznie dla mężczyzn; był to perystyl dookoła którego znajdowała się jadalnia i biblioteka

ankier

element służący do łączenia deóch elementów konstrukcyjnych budowli lub do zamocowania elementów wykończeniowych; jest to zazwyczaj zagięty na końcach pręt

anta

w architekturze starożytnej zakończenie wysuniętych, w kształcie czworokątnego pilastra, bocznych ścian

antaba

metalowy uchwyt w formie obręczy bądż pałąka ruchomego lub stałego; stosowany jako uchwyty skrzyń lub jako kołatka

antefiks

element architektoniczny z kamienia lub terakoty w formie ornamentowej płyty zasłaniającej pokrycie dachu dachówkami; ustawiany zwykle na gzymsie bocznych ścian budowli

antresola

niskie pomieszczenie mieszkalne jedno lub kilkuizbowe, wydzielone w górze z przestrzeni parteru, nie stanowiące osobnej kondygnacji

antykamera

pokój w pałacu pełniący funkcję poczekalni dla dworzan i pokojowych

anulus

w starożytnych porządkach architektonicznych wypukły pierścień w górnej części kolumny

apadana

w starożytnej Persji paradna sala audiencjonalna, o stropie wspartym na kolumnach, otoczona portykiem o podwójnej kolumnadzie

apodyterium

pomieszczenie w greckim gimnazjonie i rzymskich termach, pełniące funkcję szatni

apsyda

w architekturze sakralnej pomieszczenie na rzucie półkola zamykające prezbiterium lub nawę, wyodrębnione lub wtopione w bryłę budynku

apsydiola

mała apsyda przystawiona do apsydy głównej lub do obejścia

arabeska

ornament stylizowanych wici roślinnych

architraw

belka spoczywająca na kolumnach; najniższy i najważniejszy człon belkowania

archiwolta

profilowane lub ornamentowane czoło arkady; element dekoracyjny pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku

arcosolium

nisza grobowa zamknięta najczęściej łukiem, kuta w ścianie katakumb i portykach bazylik

arena

w amfiteatrze i cyrku rzymskim wysypany piaskiem owalny plac, na którym odbywały się igrzyska

areostylos

interkolumna składająca się z czterech średnic

arkada

element architektoniczny składający się z dwóch podpór zamkniętych górą łukiem

arkatura

fryz złożony z arkadek

Aron Hakodesz

szafa ołtarzowa przeznaczona do przechowywania rodałów; główny element wyposażenia głównej sali modlitwy w synagodze

arsenał

budynek lub zespół budynków przeznaczony do wytwarzania, naprawy i przechowywania broni i sprzętu wojennego

asklepieion

sanktuarium boga Asklepiosa, obok którego wznosiły się świątynie innych bogów i zabudowania

astragal

profil zdobiony perełkowaniem występujący między trzonem kolumny a jej głowicą

atrium

w domach rzymskich centralne reprezentacyjne pomieszczenie, w którym koncentrowało się życie rodzinne; prostokątne, oświetlane przez otwór w dachu, pod którym znajdował się basen na wodę deszczową

attyka

ścianka lub rząd szczycików wieńczących elewację budowli, znajdujących się ponad gzymsem koronującym

aula

w starożytnej Grecji wewnętrzny dziedziniec domu; w Rzymie monumentalny dziedziniec z tronem dla króla; obecniereprezentacyjna sala przeznaczona na uroczyste spotkania

babiniec

pomieszczenie w synagodze przeznaczone wyłącznie dla kobiec

bagatela

pawilon ogrodowy lub pałacyk o funkcji wypoczynkowo - rozrywkowej

balas (tralka)

pionowy element balustrady w kształcie słupka lub kolumienki

baldachim

w kościele osłona przedmiotów kultu, przenośna lub stała, nad głównym ołtarzem; lub motyw architektoniczny w kształcie wieżyczki stanowiący zwieńczenie lub oprawę, wsparty na kolumnach lub filarach

balkon

nadwieszony, otwarty element architektoniczny wysunięty przed lico ściany zewnętrznej budynku

balustrada

ażurowa ścianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczenia mostów, schodów, tarasów, balkonów. Składa się z tralek połączonych u podstawy cokołem, u góry poręczą

bania

kopuła w kształcie półkuli

baptysterium

w architekturze chrześcijańskiej budynek przeznaczony do obrzędu chrztu, na ogół w pobliżu głównego kościoła. Jest to zazwyczaj budynek centralny, okryty kopułą; pośrodku zagłębiony w posadzkę basen chrzcielny bądź stojąca chrzcielnica

barbakan

dzieło obronne wysunięte przed linię murów, najczęściej w formie obszernej baszty cylindrycznej z bramą, połączone mostem z bramą

basteja

dzieło obronne w kształcie niskiej, zwykle dwukondygnacyjnej baszty o narysie koła lub podkowy, służące jako stanowisko artylerii flankującej

bastion

główny element umocnień obronnych w postaci wysuniętych narożników w kształcie pięcioboku; składa się z czoła, barków i szyi

bastylia

niewielki murowany zamek wznoszony poza murami miasta, służący jego obronie jako samodzielna zewnętrzna fortyfikacja

baszta

wieża warowna częściowo wysunięta przed lico murów obronnych i wzniesiona ponad ich poziom, flankująca dostęp do murów i bram; stanowiła punkt obserwacyjny i obronny

bazylika

hala sądowo - targowa na forum; była to prostokątna budowla podzielona wewnątrz kolumnadą na trzy nawy

bazylika

kościół wielonawowy o środkowej nawie wyższej od bocznych

belkowanie

w porzadkach klasycznych, najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu i gzymsu

bema

dostępna tylko dla duchowieństwa przestrzeń ołtarzowa, oddzielona balustradą od przestrzeni dla wiernych

beton

sztuczny kamień powstały z mieszaniny żwiru, piasku, cementu i wody

bēt-šqāqōnā

wczesnochrześcijańska szkoła teologiczna na Bliskim Wchodzie, zajmująca się nauczaniem filozofii, teologii i Pisma Świętego

bęben (tambur)

część budowli o kształcie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły

biforium

dwudzielne arakadowe okno lub przezrocze

bindaż

kryty chodnik w ogrodach zasklepiony półolistą kratownicą, podtrzymującą pnącza lub gałęzie drzew

blanki

w murach obronnych zęby przedpiersia wieńczącego mur lub basztę z regularnie rozmieszczonymi prześwitami, stanowiącę osłonę dla strzelających

blenda

płytka wnęka w murze, w formie arkady lub okna

błona

materiał pochodzenia zwierzęcego służący do wypełniania ram skrzydeł okiennych

boazeria

drewniana okładzina pokrywająca w całości lub w części płaszczyzny ścienne

bonie

równoległe żłobienia w fasadach muru, które wykonuje sie na narożach budynków

boniowanie

dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku

bordiura

w ogrodach wzorzyste obramienie w formie wąskiego pasma kwiatowego, stosowane jako obrzeżenie kwater i kobierców kwiatowych

boskiet

zwarty masyw drzew i krzewów ujęty w strzyżone ściany

bożnica

żydowski dom modlitwy, nauczania i studiowania Tory, skarbiec gminny, trybunał sądowy i rezydencja rabinów

brama

otwór, najczęściej zamykany, służący do przejazdu, znajdujący się w ogrodzeniu

brama

ozdobna budowla z przejazdem do miasta

brona

krata drewniana zasłaniająca wejście bramy warownej, zawieszona na łańcucham i unoszona do góry

bukranion

motyw dekoracyjny w kształcie czaszki byka

buleuterion

w starożytnej Grecji miejsce zgromadzeń rady miejskiej; duża hala ze spiętrzonymi siedzeniami